“CIERPIENIE W RODZINIE” /”FAMILY AND ITS DISCONTENTS” / “MALAISE DANS LA FAMILLE” – Europejski Kongres Psychoanalizy PIPOL-12

ARGUMENT:

CIERPIENIE W RODZINIE

Katty Langelez-Stevens

Jeśli jest jedna oczywistość jasno wynikająca z cierpienia mającego źródło w kulturze [Kultura jako źródło cierpień] w naszych czasach to dotyczy ona rodziny. Podobnie jak figura ojca, rodzina nie jest już taka sama. Niekiedy wciąż wyglądająca tradycyjnie, jest jednak radykalnie przekształcana i przybiera różnorodne formy: rodziny rozbite, rodziny patchworkowe z dziećmi z różnych związków każdego z małżonków, z jednym rodzicem – matki lub ojcowie samotnie wychowujące dzieci, z rodzicami tej samej płci, a nawet z trojgiem rodziców. Nie ma końca wynalazkom, umożliwiającym w razie potrzeby stworzyć sposób na tworzenie rodziny, teraz gdy prawo zakwestionowało kodeksy rodzinne, które ustanowiły, że ojciec jest ojcem wszystkich dzieci urodzonych w danym związku małżeńskim. Ta redystrybucja ról była wymierzona przede wszystkim w przedstawiciela ojcowskiego; bez wątpienia konieczne było podjęcie próby zachowania w ten sposób czegoś z patriarchatu, który jednak z trudnością opiera się połączonym ciosom dyskursu nauki i kapitalizmu.

Rodzina jest pierwszą ludzką instytucją; jest zatem symboliczna, a nie naturalna. „Kuszące jest podejście do rodziny jako pochodzącej z natury, ponieważ ten typ więzi istnieje u zwierząt”⁽¹⁾. Jeśli leży u podstaw ludzkiej instytucji, możemy wywnioskować, że jest to również punkt wyjścia dla wszystkich innych, a zwłaszcza dla instytucji opiekuńczych. Jako substytuty lub przedłużenie rodziny, instytucje nie mogą obejść się bez współpracy z rodzinami. Mogą zdystansować się w stosunku do ideału rodziny, opierając się na klinice podmiotu, ale nie mogą oddzielić podmiotu od jego pierwotnego Innego, nośnika jego mowy, którego ucieleśnienie zawsze pochodzi z rodziny, bez względu na to, jak byłaby ona ograniczona czy nieobecna.

W swoim tekście Affaires de famille dans l’inconscient [Sprawy rodzinne w nieświadomym] Jacques-Alain Miller aktualizuje definicję dzisiejszej rodziny. Rodzina nie ma już swoich początków w małżeństwie, ale „rodzina ma swoje początki w nieporozumieniu, w nie-spotkaniu, rozczarowaniu, wykorzystywaniu seksualnym lub zbrodni. [R]odzina jest tworzona przez Imię Ojca, przez pragnienie Matki, przez obiekty a [R]odzina jest zasadniczo zjednoczona przez tajemnicę, jest zjednoczona przez to, co pozostaje niewypowiedziane […] Zawsze jest to tajemnica dotycząca jouissance: czym rozkoszuje się ojciec i matka?⁽²⁾”

W rezultacie rodzina jest również uprzywilejowanym miejscem, w którym wyraża się cierpienie mające źródło w kulturze [Kultura jako źródło cierpień]^[3]. O ile rodzina jest założona w celu zaspokojenia Erosa, to uwolnienie z pęt Thanatosa, jak w każdym ludzkim wytworze, nakłada swoje jarzmo za pośrednictwem superego. W swoim bardzo ważnym dziele na temat „Kompleksów rodzinnych…” Jacques Lacan zapowiadał już zaprogramowane zanikanie rodziny paternalistycznej^[4] i podkreślił, że kompleks Edypa jest z tym nieodłącznie związany. J.-A. Miller podkreśla również, że kompleksy rodzinne, tak jak rozumie je Lacan, są prefiguracją jego strukturalizmu^[5]. Bez paternalistycznej rodziny, miejsca formowania się nieświadomego ustrukturyzowanego przez kompleksy, możemy przewidzieć stopniowy zanik Edypa i klasycznych nerwic. Nowa definicja nieświadomego przedstawiona przez Lacana w 1957 roku^[6], „nieświadome jest ustrukturyzowane jak jakaś mowa”, umożliwia wyjście z impasu powieści edypalnej wypracowanej przez Freuda.

Cierpienie w rodzinie znajduje odzwierciedlenie w licznych symptomach u dzieci i młodzieży: coraz częstsze zwracanie się do psy w celu leczenia dys- dobitnie o tym świadczy, podobnie jak przemoc i toksyczność szerzące się wśród nastolatków, nie wspominając o wielu skargach na nękanie, dręczenie psychiczne i wykorzystywanie seksualne. Odwrotną stroną tego klasycznego podejścia będzie zastanawianie się nad udziałem, jaki mają nastolatkowie, a także dzisiejsze dzieci buntujące się przeciwko strukturom rodziny, w rozsadzaniu jej w drobny mak. W ten sposób uchwycimy czym może być miejsce psychoanalityka w spotkaniu z tymi młodymi podmiotami i ich nowymi sposobami bycia.

Znaczący-Pan miłość rządzi tworzeniem i rozdzielaniem par, a tym samym rodzin, ale wielka jest cena, jaką przychodzi płacić rodzinom za tę współdzieloną wolność, której kwestionowania nawet sobie nie wyobrażamy. Tam, gdzie kiedyś dominowała obietnica zobowiązania z jego moralnymi konotacjami, i gdzie zresztą mogło istnieć zamknięcie w żelaznym porządku rządzonym moralnością wynikającą z religii, dzisiaj miłosne błądzenie rozbija pary i porywa w wir ich potomstwo w rytm kłótni i dzielenia majątku. Tworzenie rodziny wymaga dziś wymyślania nowych sposobów tworzenia więzi, wspólnego życia, majsterkowania w przestrzeni i czasie, które są bardziej tymczasowe niż kiedykolwiek.

Ale w naszych metropoliach współistnieją też rodziny, które nie doświadczyły skutków przemian wynikających z buntu młodzieży, walki o równość płci itd. Pochodzą one z różnych części świata i działają w oparciu o tradycyjne struktury, często ściśle związane z praktykami religijnymi. W tej wielkiej heterogeniczności i różnorodności, któremu nasze społeczeństwo pozwoliło rozwinąć się w wyniku globalizacji i otwartości na innych, na Innego odmiennego, odkrywamy, że podmioty są często rozdarte między dwoma dyskursami pana: dyskursem ich rodziny i dyskursem wartości rozwijanym w społeczeństwie, na przykład dyskursem Woke.

Obecnie lęk jest dominującym symptomem w tym wszystkim, co odnosi się do rodziny. W dużej mierze wypiera symptomy z ciała i poczucie winy. Prowadzi to do tego, że wiele podmiotów decyduje się nie zakładać rodziny, czując się bezsilnymi wobec przyszłości. Nie wiedzą, gdzie znaleźć wsparcie w obliczu wyzwań, przed którymi stoi nasze społeczeństwo, próbując regulować to, co ludzka jouissance bezustannie wytwarza w postaci inwazyjnych odpadów i wybuchających wojen.

Wprowadzenie czegoś, co możemy nazwać nieograniczonym Innym (Internet i jego aplikacje), zderegulowanego (z własnymi kodeksami i wymykającym się ustawodawstwu, które z trudem próbuje regulować ich użycie) i wszechwiedzącego (sztuczne inteligencje) do samego jądra rodzin przyczynia się do zakłócenia relacji. Nadmiernie poinformowane, dezinformowane, bezustannie zmagające się z wiadomościami ze świata, podmioty stają w obliczu nieograniczonej jouissance, nie będąc wytrenowanymi, by jej stawić czoło. To ludzkie narzędzie, jak wszystkie ludzkie wytwory, niesie ze sobą to, co najlepsze i to, co najgorsze, i ma bezpośredni wpływ na Cierpienie w rodzinie.

Ale rodzina to także indywidualności – jeden po jeden jej członków – dziadków, rodziców, dzieci, kuzynów itp. i tego, co każdy z nich wnosi do gry z własnej nerwicy lub szaleństwa, co zresztą w niektórych przypadkach może uspokajać, w innych prowadzić do najgorszego.

PIPOL 12 będzie okazją do przyjrzenia się temu, co oznacza dziś koncept rodziny i co zawiera, a czego nie zawiera, w nowej konfiguracji rodzin, w której przyspieszenie zmian w więziach społecznych nie obywa się bez objawiania w domaganiach i modalnościach kliniki, która jest wynalazcza i którą zauważamy w naszej praktyce.

[1] Jacques-Alain Miller, “Affaires de famille dans l’inconscient”, Enfants terribles et parents exaspérés, Institut psychanalytique de l’enfant du Champ freudien, Paris, Navarin éditeur, 2023, s. 161.

[2] Tamże, s. 163.

[3] Freud poświęca temu rozdział w swoim eseju Kultura jako źródło cierpień, PUF, 1971, s. 49-59.

[4] Tak opisuje to Jacques Lacan w Les complexes familiaux dans la formation de l’individu, Autres écrits, Seuil, 2001, s. 56.

[5] Jacques-Alain Miller, Lecture critique des ‘complexes familiaux’ de Jacques Lacan, La Cause freudienne, nr 60, czerwiec 2005, s. 33-51.

[6] Jacques Lacan, “L’instance de la lettre dans l’inconscient ou la raison depuis Freud”, Écrits, Le Seuil, 1966, s. 193-528.

FAMILY AND ITS DISCONTENTS

Argument (English)

Family is the first human institution; it is therefore symbolic and not natural. “It is a temptation to think of family as a part of nature, since this type of bond exists among animals […]^[2]” If family is at the root of human institution, we can infer that it is also the starting point for all others, and particularly for care institutions. As substitutes or extensions of the family, institutions cannot do without working with families. They can distance themselves from the familial ideal by focusing on the clinic of the subject, but they cannot separate the subject from his primordial Other, the vehicle of his language [langue], whose embodiment always stems from the family, however reduced or absent it may be.

In his text “Family Affairs in the Unconscious”, Jacques-Alain Miller updates the definition of family of today. Family no longer has its starting point in marriage, rather “the family originates in misunderstanding, non-encounter, disappointment, in sexual abuse or in crime […] The family is formed by the Name-of-the-Father, by the Mother’s desire, by objects a […] The family is essentially united by a secret, it is united by something unsaid […] it is always a secret about jouissance: what do the father and mother enjoy?^[3]”

Consequently, family is also the privileged place where civilisation’s discontents are expressed.^[4] If family is founded to satisfy Eros, the unleashing of Thanatos, as in every human creation, attaches its yoke to it through the intermediary of the superego. In his important text on “Family Complexes”, Jacques Lacan had already announced the projected disappearance of the paternalistic family^[5] and underlined that the Oedipus complex was irremediably attached to it. J.-A. Miller also points out that, as Lacan develops them, family complexes are a prefiguration of his structuralism^[6]. Without the paternalistic family, the place in which the unconscious structured by the complexes is formed, we can foresee the gradual disappearance of the Oedipus complex and classical neuroses. The new definition of the unconscious put forward by Lacan in 1957,^[7] “the unconscious is structured like a language”, provides a way out of the impasse of the Oedipal romance developed by Freud.

The discontents of family translate into numerous symptoms in children and adolescents: the ever-increasing recourse to psych. treatments for dysfunctions bears witness to this, as does the levels of violence and drug use prevalent among adolescents, not to mention the many complaints of sexual harassment and abuse. The other side of this classical approach will be to question the part played by today’s teenagers and children when they speak out against family structures in order to shatter them. And so, how can we grasp what place the psychoanalyst might occupy in the encounter with these young subjects and their new modes of being?

The master-signifier love holds sway over the formation and separation of couples and therefore of families, but the price of this shared freedom, which we would never dream of challenging, is a heavy one for families. There where the promise of a commitment with its moral connotations once dominated, and where, moreover, confinement within an iron order under the auspices of religious morality might have reigned, today it is the errancy of love that sweeps away couples and their progeny, prey to disputes and the division of property. Being a family today means inventing new ways of forging bonds, living together, finding makeshift solutions in a space and time that are more temporary than ever.

Also coexisting in our metropolises are families who have not experienced the effects of the transformations resulting from challenges brought by the young, campaigns for sexual equality, etc. They come from different parts of the world which operate with traditional structures, often closely linked to religious practices. In this great heterogeneity and diversity that our society has allowed to develop as a result of globalisation and openness to others, to the different Other, we find that subjects are often torn between two master discourses: that of their family; and that of the values sweeping through society, for example Woke discourse.

Today, anxiety is the prevalent symptom in family matters. It largely supersedes bodily symptoms and guilt. It leads a number of subjects to decide not to start a family, feeling powerless in the face of the future. They don’t know where to find support for the challenges our society faces in trying to regulate what human jouissance ceaselessly produces in the way of encroaching waste and outbreaks of war.

The introduction of what we might call an unlimited Other (the internet and its applications), deregulated (with its own rules and escaping the laws that struggle to contain its use) and omniscient (artificial intelligence) into the very heart of families is contributing to the disruption of bonds. Over-informed, disinformed, constantly at the mercy of news from around the world, subjects are faced with an unlimited jouissance for which they are ill-prepared. This human tool, like all human creations, carries the best and the worst and has a direct impact on Family and its Discontents.

Yet, family is also the one by one of those who constitute it – grandparents, parents, children, cousins, etc. – and what each of them brings into play – of their own neurosis or madness, which in some cases can soothe, and in others lead to the worst.

PIPOL 12 will be an opportunity to examine what this concept of family signifies today, and what it does or does not contain in the new configuration of families where the acceleration of changes in social bonds is not without manifesting itself in the demands and modalities of a clinic that is being invented and that we note in our practice.

[1] [T.N. Note that the French title of PIPOL12, Malaise dans la famille, evokes the French title of Freud’s Das Unbehagen in der Kultur, rendered in English as Civilisation and Its Discontents. Cf. Freud, S, The Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud, Volume XXI (1927-1931), pp. 57-145.]

[2] Jacques-Alain Miller, “Affaires de famille dans l’inconscient”, in Enfants terribles et parents exaspérés, Institut psychanalytique de l’enfant du Champ freudien, Paris, Navarin éditeur, 2023, p. 161.

[3] Ibid., p. 163.

[4] Freud devotes a chapter to this in Civilisation and its Discontents. Op. cit., pp. 99-107.

[5] This is how J. Lacan describes it in his text: “Family Complexes in the Formation of the Individual”, cf. “Les complexes familiaux dans la formation de l’individu,” in Autres écrits, Seuil, 2001, p. 56.

[6] Jacques-Alain Miller, A Critical Reading of Jacques Lacan’s Les complexes familiaux, Transl. T. Svolos, Available online here: https://www.lacan.com/jamfam.htm

[7] Jacques Lacan, “The Instance of the Letter in the Unconscious or Reason Since Freud,” in Écrits, W.W. Norton & Co. London and New York, 2006. p. 412-441.

https://www.pipolcongres.eu/